از میراث‌های فرهنگی تا بازی‌های سنتی و بایاتی‌های شاد
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «حرف رک»، یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های رایج در آذربایجان‌غربی مراسم چیلله‌گئجه‌سی است که مردم این استان از ایام قدیم و طبق رسم و رسوم گذشتگان از ابتدای پاییز و پایان فصل برداشت محصول با تهیه برخی خوراکی‌ها و ذخیره انواع میوه به روش‌های سنتی، خود را برای شب یلدا آماده می‌کنند.
این سنت دیرینه هنوز با گذشت زمان و وقوع جریان‌های مختلف کمرنگ نشده و از میان نرفته است و بلکه هر چه می‌گذرد بر شکوه و زیبایی آن افزوده و هر سال با شکوهتر از قبل برگزار می‌شود.
چیلله گئجه‌سی، طولانی‌ترین شب سال است که از گذشته با آداب خاص برگزار می‌شود و فرصتی برای باهم بودن و شنیدین خاطرات و پندهای مادربزرگ و پدربزرگ و دیدن عزیزان است.
چرا به اولین شب زمستان چیلله‌گئجه‌سی می‌گویند
طبق گفته‌های گذشتگان، چیلله جمعاً ۶۰ روز است، ۴۰ روز چله بزرگ (بؤیوک چیلله) و ۲۰ روز چله کوچک (بالا چیلله) البته بعد از چله بزرگ و کوچک، «قاری ننه چیلله سی» هم از اول اسفند آغاز تا ۱۰ اسفند ماه ادامه می‌یابد و بعد از آن «بایرام آیی» شروع می‌شود.
افسانه دو چله در دل زمستان در آذربایجان
در افسانه‌های کهن آذربایجان دو چله وجود دارد که چله بزرگ همزمان با شب یلدا آغاز می‌شود و چهل روز طول می‌کشد.
قاری ننه، پیرزن حکیم این داستان، قصه را با حرف‌های طلایی آغاز می‌کند و دو پسر او، بزرگ‌ترین چله و کوچک‌ترین چله، را به چالش می‌کشد.
در این داستان، دو برادر با دیدگاه‌های مختلف به هم می‌پیوندند. چله بزرگ با خودنمایی و تجربیاتی از سرما و برف خود خبر میدهد.
اما چله کوچک با حماسه‌ای شگفت‌آور به برادر بزرگ‌تر اظهار می‌کند که چگونه قصد دارد در این سرمای برفی جهان، جوانان را با کارهای جادویی مات و مبهوت کند.
در پایان، چله کوچک که به دست برف اسیر می‌شود و قاری ننه با استفاده از یک سیخ گرم و مشتاق به آزادی فرزند خود می‌شود و مردانه با برف مبارزه می‌کند.
چله کوچک بعد از آزادی متوجه می‌شود که در آن روز زمستان تمام شده و «بایرام آیی» یا همان اسفندماه آغاز شده است.
چیلله‌لیخ
در آستانه شب یلدا خانواده داماد، هدایایی به عنوان چیلله‌پایی برای نوعروس خود آماده می‌کنند.
خانواده داماد، خونچا (طبقه‌ای پر از هدیه) را برای عروس که شامل هندوانهٔ تزیین شده، تکه‌ای طلا، پارچه‌های زیبا، شیرینی و لباس‌های زمستانی می‌شود را تهیه می‌کنند.
در این رسوم، به دلیل اهمیت زیادی که به هندوانه داده می‌شود، هنگام رسیدن خوانچه‌ها، خانواده عروس به خانواده داماد می‌گوید: گؤرک چیله قارپیزی یولویوبلار یا یوخ، (ببینیم هندوانهٔ چله فرستاده‌اند یا نه؟)
در خوانچه‌های دیگر، حلوا، پشمک، کله‌قند و در یکی دیگر لباس و چادر، آیینهٔ بخت، شانه و قیچی را می‌گذارند و وقتی خوانچه‌ها آماده شد، عصر شب چله، چند نفر از افراد خانواده داماد، خوانچه‌ها را به سر برده و به خانهٔ دختر می‌برند.
خانوادهٔ دختر هم از قوم و خویش‌های خود دعوت می‌کنند تا بیایند و هدایایی که خانوادهٔ داماد فرستاده است، ببینند.
فردای آن روز، خانوادهٔ عروسی، خوردنی خوانچه‌ها را بین قوم و خویش‌های خود تقسیم کرده هرکسی که از خوردنی خوانچه‌ها بخورد، باید در عوض چیزهایی مثل جوراب، دستمال و روسری برای عروس بفرستد.
این آئین همچنان در آذربایجان‌غربی برگزار می‌شود و خانواده‌های تازه‌عروس و دامادها باتوجه‌به وسعت مالی خود هدایایی را تهیه می‌کنند اما امروزه با افزایش چشم و هم‌چشمی‌ها و تشریفات، شیرینی این رسوم هم از بین رفته و بیشتر جنبهٔ فخرفروشی به خود گرفته است.
پذیرایی‌های مخصوص شب یلدا
مردم برای پذیرایی در این شب از تخمه آفتابگردان، پشمک، قاورقا (گندم برشته)، حلوای هویج و میلاق (انگوری که از چند ماه قبل به‌وسیله نخ‌هایی به‌صورت عمودی به هم بسته شده و در محل مناسبی که سرد هم باشد، از سقف‌های چوبی آویزان می‌کنند) استفاده می‌شد.
همچنین خشکباری نظیر برگه زردآلود، آلبالوی خشک شده، سنجد، بادام، گردو، میوه‌هایی مثل انار، سیب، خربزه‌هایی که به صورت ترشی نگهداری می‌شد و سایر خوراکی‌ها برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد.
کوفته شورباسی محبوبترین غذای شب یلدا
«کوفته شورباسی» یا کوفته، محبوبترین غذای شب چله در آذربایجان است و نام آن با شب چله گره خورده است و علاوه بر این «دولمه برگ مو و برگ کلم» هم از شاخص‌ترین غذاهای این شب هستند البته غذاهای متنوع و امروزی دیگری هم تهیه می‌شود.
انار، زینت بخش سفره شب چله
انار با آن سرخی زیبایش زینت بخش سفره شب چله است، خرید این میوه از اولویت‌هاست و به عبارتی پس از هندوانه دومین میوه مهم و پرطرفدار سفره شب یلداست که باید تهیه شود به همین خاطر در نگاهی به سبدهای خرید مردم انار و هندوانه بیش از دیگر میوه‌ها به چشم می‌خورد.
مسابقات تاپماجا از سرگرمی‌های چیلله گئجه‌سی محسوب می‌شود
مسابقات تاپماجا در دور کرسی‌ها برگزار می‌شود و این مسابقات به این صورت انجام می‌شد که بزرگ خانواده، یک «تاپماجا» (چیستان) مطرح می‌کند و کسی که پاسخ صحیح میدهد به‌عنوان برنده انتخاب می‌شود.
این تاپماجا از آئین‌ها و رسومات دیگر مردم آذربایجان در این شب است.
گاهی نیز مسابقات مشاعره به‌وسیله بایاتی‌ها انجام می‌شود و همچنین بزرگ‌ترها برای کودکان فال می‌گیرند.
بیشتر بایاتی‌های رایج در شب چیلله نیز از منظومه حیدربابای شهریار انتخاب می‌شود.
قاری‌ننه گئجه ناغیل دئینده
کولک قالخوب قاپ باجانی دؤینده
من قاییدوب بی‌رده اوشاق اولیدیم
بیر گول آچوب اوندان سونرا سولایدیم
گزارش از نجیبه معصومی سرای
