تولید نفت و گاز در ایران واقعا کم است؟
به گزارش خبرنگار اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «حرف رک» به نقل از خبرگزاری فارس، ایران به عنوان بزرگترین دارنده منابع هیدروکربوری دنیا، در جایگاه سومین تولیدکننده گاز دنیا و سومین تولیدکننده نفت اوپک است. به بیان دیگر با توجه به شرایط تحریمی کشور وضعیت تولید منابع هیدروکربوری غیرمطلوب به نظر نمی‌رسد.
به عنوان مثال در حوزه تولید گاز، ایران بعد از آمریکا و روسیه در جایگاه سوم قرار دارد و طبق آمار BP (بریتیش پترولیوم) سالانه 257 میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌کند. با وجود سهم دو برابری قطر از میدان گازی پارس‌جنوبی (بزرگترین میدان گازی دنیا)، اما تولید گاز ایران از این میدان پیشی گرفته و هم‌اکنون روزانه بین 50 تا 100 میلیون متر مکعب گاز بیشتری تولید می‌کند.
در حوزه نفت نیز با وجود تاثیر تحریم‌های نفتی، ایران بعد از عربستان و عراق در جایگاه سوم قرار گرفته و طبق آمار رسمی وزارت نفت، تولید نفت به روزانه 3.4 میلیون افزایش یافته است. این بدان معناست که تولید نفت و گاز ایران رقمی بین هشت تا 10 میلیون بشکه معادل نفت در روز بوده که در مقایسه با سایر کشورها قابل توجه است.
اما با این وجود، هم‌اکنون کشور با انواع ناترازی‌های انرژی از گاز، برق، بنزین و گازوئیل مواجه شده و طبق پیش‌بینی‌ها در دهه آینده به ناترازی نفت نیز مواجه خواهد شد. اما در این بین، ادعاهایی مبنی بر تولید پایین ایران از منابع هیدروکربوری مطرح شده و ناترازی انرژی ایران به تولید کم نسبت به ظرفیت تولید ارجاع می‌شود، اما آیا می‌توان با تولید بیشتر به تقاضای انرژی در ایران پاسخ داد؟ برای پاسخ به این پرسش با حسین نورالدین‌موسی کارشناس باسابقه مناطق نفت‌خیز جنوب به گفت‌‌وگو نشستیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
* 10 درصد از گاز تولیدی دنیا در ایران مصرف می‌شود
خبرنگار: درباره موضوع ناترازی انرژی، بعضا این تحلیل مطرح می‌شود که دلیل این کمبود به تولید پایین منابع هیدروکربوری در کشور برمی‌گردد و اگر تولید بیشتر بود مشکل برطرف میشد. نظر شما در این باره چیست؟
نورالدین‌موسی: جواب این سوال واضح است. کل تولید و مصرف گاز در دنیا 11 میلیارد متر مکعب است و ما در ایام پیک تا 1 میلیارد مکعب گاز مصرف می‌کنیم و در عین حال مجبور می‌شویم گاز صنایع عمده و پتروشیمی‌ها را محدود کنیم و یا به نیروگاه‌ها سوخت مایع تحویل دهیم. به بیان دیگر ما یک درصد از جمعیت دنیا را داریم و حدود 10 درصد از گاز دنیا را در پیک تولید می‌کنیم. بدون تردید منابع هیدروکربوری در کشور ما نه‌تنها کم تولید نمی‌شود، بلکه بیشتر از سایر کشورها تولید می‌شود.
خبرنگار: اجازه دهید دقیق‌تر سوال را مطرح کنم. برخی معتقد هستند که توان تولید نفت ایران 8 میلیون بشکه در روز است. آیا اساساً این ادعا سندیت دارد و فکتی است که می‌توان براساس آن، این ادعا را ثابت کرد یا نه؟
نورالدین‌موسی: خیر، آنهایی که از ظرفیت تولید نفت روزانه هشت، هفت و 6 میلیون بشکه در ایران خبر می‌دهند، متأسفانه با حوزه مربوط به مخازن نفتی ناآشنا هستند و کار میدانی و تجربی نکرده‌اند. چه بسا این افراد به توسط عواملی هوشمندانه هدایت می‌شوند و این حرف‌ها را برای کشور زده و توقعات بیجا ایجاد می‌کنند. ما مخزن به مخزن و شرکت به شرکت، مقادیر تولید را محاسبه کردیم و به هیچ وقت، توان تولید ما چنین اعدادی نیست.
قبل از انقلاب، برنامه تولید از مخازن نفتی ایران روی عدد هشت میلیون بشکه تعریف شده بود که شکست خورد. بعد این برنامه را به 7.2 میلیون بشکه کاهش دادند و باز هم شکست خوردند و در آخرین برنامه، رقم تولید با کاهش 1.5 میلیون بشکه‌ای به 5.7 میلیون بشکه رسید.
* دروغ بزرگ تولید 6 میلیون بشکه نفت در دوران پهلوی
خبرنگار: اما امکان تولید نفت معادل 6 میلیون بشکه در روز که به نظر می‌آید وجود داشته باشد. قبل از انقلاب نیز ما توانستیم به تولید این عدد دست پیدا کنیم، اینگونه نیست؟
نورالدین‌موسی: تولید سالانه نفت کشور هیچ‌وقت به 6 میلیون بشکه در روز نرسید. ما یک تولید روزانه داریم، یک تولید میانگین هفته داریم که در هفته به‌طور میانگین چقدر تولید کردیم. یک تولید میانگین ماه داریم، یک تولید میانگین سال داریم. هر موقع به شما گفتند 6 میلیون بشکه تولید کردیی، یعنی ما باید 365 روز، روزی 6 میلیون بشکه نفت تولید کرده باشیم، به این تولید 6 میلیون می‌گویند.
تولید در بازه‌ی زمانی یک یا دو ماه اعتبار ندارد. ضمناً قبل از انقلاب، تولید نفت از مخازن نفتی به صورت غیرصیانتی انجام میشد و به مخازن کشور آسیب می‌زد. بعد از انقلاب اسلامی، امام خمینی دستور دادند که تولید نفت کشور صیانتی شود. اگر ما با همان نرخ تخلیه قبلی از میادین نفت تولید می‌کردیم به دلیل آسیبی که وارد میشد، در سال 1377 تولید نفت ایران به حدود 2.5 میلیون بشکه در روز کاهش می‌یافت و ادامه این روند، رقم تولید را به کمتر از 1.5 میلیون بشکه می‌رساند.
در واقع رقم تولید 6 میلیون بشکه در روز، فقط یک دروغ بزرگ است. 6 میلیون بشکه فقط برای دو ماه بوده است. به طور کلی برای هر برنامه‌ی تولیدی باید به چهار سوال پاسخ دهیم. سوال اول: چه زمانی می‌خواهیم به اعداد تولیدی این برنامه برسیم؟ سوال دوم: آن برنامه تولیدی چه هزینه‌ای می‌خواهد و ملزومات آن چیست؟
سوال سوم: وقتی که به آن برنامه رسیدیم، پایداری و امنیت آن برنامه چقدر است و این رقمی که ما می‌خواهیم به آن برسیم تا چند سال قابل دوام ست که کشور بخواهد مصالح خود را براساس این برنامه بنا کند؟ سوال چهارم و مهم‌تر از سه سوال قبلی اینکه برنامه تولیدی به میزان ذخایر نفتی نیاز دارد؟ و آیا مجموع ذخایر نفتی ما می‌تواند این میزان تولید نفت را ساپورت کند؟ متأسفانه ادعاهای فیک و آمار غلطی در این حوزه مطرح می‌شود.
خبرنگار: زمانی بین کشورهای مختلف رقابت بود که برای تقویت جایگاه خود در اوپک، عدد ذخایر خود را بیش‌اظهاری کنند. ضرر این کار برای کشور چیست؟
نورالدین‌موسی: متاسفانه این اعداد تبدیل به پایه برنامه‌ریزی و اقتصاد ملی کشور می‌شوند. اصلا شما فرض کنید که تحریمی وجود نداشته باشد، سوال اینجاست که ایران تا چند سال نفت دارد؟ چون براساس پاسخ به این سوال، برنامه‌های توسعه و بودجه کشور بسته می‌شود، براساس آن درآمدهای ملی برآورد می‌شود و هدف‌گذاری‌ها در بخش‌های مختلف رخ می‌دهد. در نتیجه وقتی در ارائه آمار از توان تولید نفت و همچنین ذخایر نفت ایران بزرگنمایی کنیم، در سیاست‌گذاری نیز به مشکل برخورد خواهیم کرد.
* غول‌های نفتی نیز نتوانستند تولید نفت ایران را افزایش دهند
خبرنگار: آیا در شرایط غیرتحریمی نیز برای دستیابی به تولید نفت معادل مثلا 6 میلیون بشکه در روز تلاش شد؟ آیا غول‌های نفتی دنیا اگر در توسعه میادین حضور پیدا کنند نمی‌توان تولید را افزایش داد؟
نورالدین‌موسی: شما بدانید؛ 10 مخزن اصلی کشور که 75 درصد تولید مناطق نفت‌خیز جنوب را انجام می‌دهند، تقریباً 70 درصد ذخیره نفت خود را تخلیه کرده و فقط 30 درصد آنها باقی مانده است. بنابراین وقتی که از رسیدن به یک برنامه تولید با ارقام بالا صحبت می‌کنیم، حتماً باید بگوییم ذخیره‌ای که می‌خواهد این برنامه را پشتیبانی و تأمین کند، آیا اصلا وجود دارد؟ اصلا این ذخیره باید چند میلیارد بشکه باشد که ما را به تولیدی برساند که حداقل 5 سال برای ما پایداری داشته باشد.
در دوره اول وزارت آقای زنگنه، زمانی بود که ما تحریم نبودیم، غنی‌سازی اورانیوم را هم به صورت داوطلبانه پذیرفته بودیم و همه‌ی شرکت‌های نفتی بزرگ بین‌المللی مثل توتال، شل و امثالهم هم همه آمده بودند و مخازن ما را هم برای توسعه در اختیار گرفته بودند. آنها قصد داشتند که یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز در قراردادهای موسوم به بیع متقابل به تولید نفت کشور اضافه کنند. اما چه اتفاقی افتاد؟ آنها نتوانستند حتی 10 درصد از برنامه تولید را محقق کنند.
پس در شرایط غیرتحریمی نیز غول‌های نفتی با تکنولوژی‌های خود وارد کشور شدند ولی رقم تولید بالا نرفت. اصلا هیچ‌وقت رقم تولید نفت ایران در سالیان بعد از شروع برنامه اول توسعه بیش از 4.2 میلیون بشکه در روز نشد. همانطور که در زمان قبل از انقلاب هم هیچ‌گاه عدد تولیدی به 6 میلیون بشکه در روز نرسید و سال‌های 1352 و 1353 که بالاترین رقم تولید را ثبت کردند، عدد تولید آنها روی حدود 5.4 میلیون بشکه در روز بود.
بنابراین این موضوع ربطی به تحریم ندارد و مخازن ما توان لازم برای افزایش تولید در ارقام 6 میلیون بشکه را نداشته و این موضوع نیز ربطی به چالش‌های مسیر اجرا و تاثیر تحریم بر آن ندارد. البته این موضوع بدین معنا نیست که ما اساسا نمی‌توانین تولید را افزایش دهیم، چرا این موضوع امکان‌پذیر است. قبل از خروج آمریکا از برجام تولید نفت ایران روی عدد 3 میلیون و 383 هزار بشکه در روز بود و اکنون نیز می‌توان رقم تولید را به این میزان رساند و حتی فراتر برد.
مثلا می‌توان تولید نفت از میادین غرب کارون را 2 برابر کرد و به 800 هزار بشکه در روز رساند. این عدد طبق محاسبات میدانی است و نه رویاپردازی، چون همین الان هم ارقام بالاتری برای تولید از غرب کارون ذکر می‌کنند. اتفاقا این افزایش تولید نیز فارغ از تحریم‌ها در حال انجام است و انشاالله محقق شود. پس آنچه بنده با آن مخالف هستم ذکر اعداد غیرواقعی از توان تولید و برنامه‌ریزی بر مبنای آنهاست نه اینکه اساسا امکان افزایش تولید در اعداد معقول و موردتایید مطالعات میدانی وجود نداشته باشد.
* تولید گاز ایران از میدان پارس‌جنوبی نصف می‌شود
خبرنگار: یک سوالی پیش می‌آید شما می‌گویید که مخازن ما توان تولید ارقام مثلا بالای 6 میلیون بشکه نفت را ندارند. ولی نکته مهم این است که الان ایران ذخایر نفتی بیشتری نسبت به عراق و روسیه دارد ولی در حالت ایده‌آل فقط 3.8 میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کند، درحالیکه تولید نفت عراق و روسیه با ذخایر نفت کمتر به ترتیب 4.5 و 9.5 میلیون بشکه در روز است. این تناقض را چگونه توجیه می‌کنید؟
نورالدین‌موسی: بنده سوال شما را اینگونه پاسخ می‌دهم. مثلاً از ما پرسیده می‌شود چین 30 میلیارد بشکه ذخیره نفت دارد، تولید آن 4 میلیون و 200 هزار بشکه در روز است، ما 158 میلیارد بشکه نفت داریم و یا حتی طبق آمار BP (بریتیش پترولیوم) ایران 208.6 میلیارد بشکه ذخیره دارد. خیلی جالب است. ذخیره نفت ما از 110 یا 120 میلیارد بشکه شروع شد. در دوره‌های مختلف به 130، 138 و بعد به 158 میلیارد بشکه رسید. سپس 170 و الان به 208 میلیارد بشکه رسیده است.
پس نکته اول اینکه چنین ذخایر نفتی در ایران وجود ندارد و این اعداد را بیشتر برای خوشحالی خودمان بزرگ و بزرگ‌تر می‌کنیم. حال نکته دوم درباره میزان ذخایر نفت اعلامی چین است. الان چین چندین سال است که ذخایرش حدود 30 میلیارد بشکه اعلام می‌شود. اما آنچه تاکنون تولید کرده حدود 50 میلیارد بشکه است. چگونه این اتفاق رخ داده است؟ قطعا چینی‌ها ذخایرشان را کمتر اعلام کرده‌اند.
یا آمار ذخایر و تولید روسیه را سرچ کنید و ببیند. آمار جهانی یا global را ببینید، آمار BP (بریتیش پترولیوم) را ببینید، آمار آژانس بین‌المللی را ببینید، روسیه 80 میلیارد بشکه ذخایر نفت دارد. تولید آن حدودا 10.5 میلیون بشکه در روز است. شما 10.5 میلیون بشکه را در 365 روز ضرب و در مثلا 10 یا 15 سال ضرب کنید، باید ذخایر روسیه الان صفر شده باشد. در نتیجه مطمئن باشید ذخیره اعلامی این کشورها حتما سه الی چهار برابر آن چیزی است که در مؤسسات بین‌المللی انرژی گفته می‌شود.
پس یک جواب به سوال شما این است که آمار ذخایر ایران و سایر کشورها دقیق نیست. اما یک جنبه دیگر ماجرا به این موضوع برمی‌گردد که همه‌ی مخازن دنیا شرایط و پارامترهای یکسان ندارند که یک نرخ تخلیه داشته باشند. نرخ تخلیه دقیقاً متناسب با پارامترهای مخزنی است و برای هر کشور متفاوت است. مثلا نرخ تخلیه مخازن ایران با عربستان یا آمریکا متفاوت است. چرا این نرخ تخلیه متفاوت است؟ چون پارامترهای حاکم بر سنگ و سیال متفاوت است. پارامترهای مخزنی به شما دیکته می‌کند که نرخ تخلیه چقدر باشد.
خبرنگار: چون وقت شما محدود است، به عنوان سوال پایانی برآورد شما از مطالعات مخزن به مخزن درباره توان تولید نفت ایران چقدر است؟ قطعا می‌توان از 3.8 میلیون بشکه فراتر رفت.
نورالدین‌موسی: اگر بخواهم کوتاه پاسخ بدهم، می‌توان در صورت آماده بودن الزامات در یک بازه 8 الی 10 ساله تولید نفت ایران را به صورت گام به گام به اعداد حدود 4.7 میلیون بشکه رساند. درباره تولید گاز نیز خیلی کوتاه عرض کنم که با الان حدود 75 درصد از تولید گاز کشور را از میدان پارس‌جنوبی انجام می‌دهیم که از سال 1404 دچار افت تولید شده و هر ساله به میزان یک فاز از تولید کشور کاهش می‌یابد.
یعنی حتی اگر پروژه فشارافزایی پارس‌جنوبی انجام شود، باز هم تولید گاز ایران از این میدان از 700 میلیون متر مکعب در روز به 300 میلیون متر مکعب کاهش می‌یابد و اگر فشارافزایی رخ ندهد تولید در افق 1420 به حدود 100 میلیون متر مکعب در روز می‌رسد. همه این شرایط نشان می‌دهد که ما نه تنها نمی‌توانیم با افزایش تولید به روند صعودی تقاضا پاسخ دهیم بلکه افت تولید منابع هیدروکربوری ایران نیز محتمل بوده و در مرز هشدار است.
